Tuur no hein husi segundu ba minutu, oras ba oras. Tuur no hein husi tempu ba tempu la suspira, hafolin moris ida nia folin. La rende ba sasidik. Ne’e mak kna’ar be Noel Moniz hala’o ho domin durante tinan 20 ona.

Noel Moniz nu’udar defisiente ain ida, husi loron ba loron kaer pulsa no sigarru iha liman, tuur iha dalan ninin, dadeer to’o lorokra’ik hodi buka moris. Ba nia, pulsa no sigarru ida ne’e mak nu’udar murak mean be nabilan, nu’udar loromatan be halekar nia roman la sura kolen be sai matan no dalan moris nian ba moris ida hodi hatutan moris seluk.

Pulsa no sigarru ne’e nu’udar odan. Odan hodi hakat la’o ba hasoru loron aban be sei helik iha knuuk mistériu, Noel Moniz hodi hakail mehi, hakail sorte. Sorte ida be la natoon de’it ba nia, mehi ne’ebé la sai na’in mesak ba nia, ba sá kada sorte ne’ebé nia hakail loron no kalan iha luron boot nee nia ninin (dirasaun 02, Acait), lori eduka mós alin sira, hodi hetan mós futuru ida nabilan be nabilan.

“Dezde fa’an pulsa no sigarru ne’e suporta ona alin balun eskola to’o hotu, balun eskola tiha sai ba rai li’ur,” defisiente Noel Moniz haktuir mai ha’u iha loja elektrónika ida (Timor Di’ak) nia oin, kaer hela pulsa iha nia liman, iha entrevista ho ha’u nu’udar jornalista iha Acait, Dili, ohin.

Iha luron ne’e nia ninin, ema, motor no karreta ba mai. Iha estrada-boot ne’e nia rohan, Noel la mesak maibé iha luron ne’e nia ninin habelun mós ho riku no soin ida be folin ua’in hodi habadak nia hakat sira husi loron ba loron, husi tempu ba tempu, hodi buka kaer-metin roman loron aban ba nia alin, oan no nia kaben; bisikleta roda tolu, be hahú sai tuan.

Iha bisikleta tuan ne’e nia lolon, iha ha’u-nia fihir, matan ne’e kaer toman mós pulsa lubuk ida be habit-metin hamutuk. Pulsa futun be karik sei nakfila mós ba “sorte” ida be defisiente Noel Moniz, hein ho neon no laran tomak, husi oras ba oras la laran nakraik, hodi hasoru moruk moris nian ne’ebé tenta satan nia mehi sira hotu.

Tuir nia, ho limitasaun be iha la sai sasukat atu kontinua, la baruk hodi homan neneik mehi ba loron aban. Maske fizikamente iha defisiénsia maibé la kuran iha kbiit vontade, atu hakerek no hakerek nafatin família nia istória moris, husi loron horseik, ohin no aban ba nafatin, ho fa’an pulsa no sigarru hodi hein mehi ida nia realidade, sorte ida nia serteza iha dalan ninin buka moris.

Tulun be haraik ba família sira (alin sira) la’ós atu selu hikas kolen iha loron ruma maibé oinsá sai netik we-matan moris be sei kuru loron kalan husi alin sira, iha idaidak nia hakat no la’o sira. La presiza rekompensa ka selu hikas.

“Fa’an sasán suporta ona alin na’in tolu; alin feto ida eskola to’o iha pré-sekundária de’it. Nia haree ba maun nia kondisaun hanesan ne’e, nia dehan ha’u para eskola ona no agora iha mane na’in rua ida mak to’o iha sekundáriu de’it no ida seluk mak ramata iha Universidade Nasionál Timor-Lorosa’e, foti Fakuldade Edukasaun,” Noel Moniz haktuir.

La laran rua-rua nia haktuir nia istória sira hotu ba ha’u katak fa’an pulsa no sigarru ne’e iha ona dékade rua, tinan rua nolu. “Fa’an ida ne’e dezde sei klosan hodi sustenta ha’u-nia familia to’o ohin loron. Agora daudaun ha’u iha ona família no iha oan na’in rua; feto ida mane ida no ferik-oan husi Munisípiu Bobonaro, naran kompletu Ilda Moniz”.

Noel Moniz be agora ho idade 40, ho domin tomak dalen mós mai ha’u kona-ba realidade hotu be nia liu, esperiénsia sira be nia hetan iha nia vida katak époka oioin nia liu ona hanesan udan, anin no loron manas. Maske nune’e, la sai sasidik hodi hamihis nia korajen, la sai obstakúlu atu hamout nia espiritu luta nian hodi hadau moris liuhusi fa’an pulsa no sigarru ne’e.

“Ha’u-nia moris ne’e lori ida ne’e buka moris hodi suporta ba sira,

Baca Juga : Negosiante Tasitolu Hetan Redimentu Diak iha Selebrasaun Konsulta Popular

agora daudaun alin na’in rua ne’e eskola hotu, ida ba klase III ida ba klase I, mana (kaben) haree labarik iha uma de’it”.

Kaben husi Ilda Monis ne’e hateten, ho korajen no espiritu luta be helik iha neon, dook no besik la sai ba kestaun. Hela iha Kampung Merdeka, dadersan mai fa’an pulsa no sigarru iha Acait to’o lorokraik fila hikas ba uma, ho hean no dulas bisikleta roda tolu ne’e ho pasiénsia.

Tempu ida ne’e difisil loos. “Ha’u mós lakohi atu iha uma no hein ema seluk mak fó mai ha’u maibé koko buka rasik, atu ita uza tuir saida mak ita presiza”.

Nia dehan, sai husi uma, nia horik fatin, tuku 07.00 dadeer to’o Acait tuku 08.00. Maibé, buat hotu depende ba engarrafamentu motor no karreta, ki’ik eh boot, sira be liu ba mai.

Fila hikas ba uma kalan, tuku 21.00 no dalaruma tuku 22.00. Lorokra’ik tuur uitoan sei fa’an lai pulsa, hodi haree ba karreta no motor menus ona, entaun fila uma ona.

“Durante ne’e ema hotu hatene ho ha’u-nia moris, maske atu fila kalan-boot, maibé la hetan akontesimentu iha dalan. Ema hotu hatene ho nia moris ne’e. Ne’ebé, durante ne’e atu fila kalan-boot, buat ida la akontese.Depende fali ba ita-nia ibun, ita mós hasee husi ema rohan ba rohan entaun ema mós hasee ita no la iha hanoin aat mai ita”.

Nia esplika, tempu agora ne’e, difisil liu tanba iha joven balun lakohi buka oportunidade ne’e atu serbisu, maibé iha barak serbisu ona. “Ho kondisaun ida ha’u nian ha’u mós hakarak serbisu, hakarak ka’er osan rasik”.

Ho laran triste nia hahú konta: “Sigarru no pulsa ha’u hola fali husi Xina, nune’e ha’u fa’an, antes ha’u sosa sasán hirak ne’e, ha’u lori osan rasik lakohi atu debe ema tanba orsida ema bele hasa’e nia folin maka’as”.

Tuir Noel, ita ema ne’e hanoin la hanesan balun dehan ita bele uza ninia osan, iha funan no kapitál bele fó fali ninian. “Iha balun nia tenke sura nia funan, ne’ebé sente ba ida ne’e la di’ak, entaun ha’u tenke uza ha’u-nia osan rasik, oituan ba mós ha’u uja ha’u-nia, barak ba mós ha’u uza ha’u nian rasik”.

Aman ba oan na’in rua, ai-funan domin be buras hamutuk ho nia kaben Ilda Monis ne’e haktuir katak osan be nia uza hodi buka moris, halo ahi-matan loron kalan bele lakan nafatin mak osan defisiente nian be nia simu hamutuk dolár $180.“ Entaun ha’u uza tiha sorin hela 75 dolar ha’u hodi sosa pulsa sorin sosa sigarru sorin, hodi fa’an iha ne’e to’o agora”.

Rendimentu be nia hetan husi rezultadu hisik kosar rasik depende de’it ba situasaun. Bainhira ema-nia movimentasaun rame, bele hetan to’o $50. Tuun liu mak $30, $40, $20 dolár. Pulsa sosa ho folin dolár $100 no nia funan dolár $5. Sigarru hola dolár $10 nia funan dolár $2.50.

“Ho rendimentu ne’ebé ha’u hetan bele mós suporta ona alin sira ka ajuda ona ba nesesidade lorloron nian. Osan hirak ne’e depende ba ita uza, ita uza ne’e tenke hatene, ba sasán ne’ebé ita presiza ita hola no ba sasán ne’ebé ita la presiza ita labele hola”.

Defisiente Noel Moniz neon nakraik kompara, iha ami-rua nia entrevista ne’a katak sasán sira hanesan pulsa no sigarru ne’e fa’an la folin ona hanesan uluk.

“Ha’u sente triste tebes, haree ba ita-nia governu la’o hanesan ne’e. Sasán ne’ebé ami fa’an rendimentu tama ladun di’ak kompara ho uluk. Ho rendimentu ne’ebé tama agora uza ba nesesidade la to’o no agora aat liu tanba osan menus hanesan rendimentu ba loron agora loron ida bele hetan 20 dolár, lae 30 dolár. La hanesan ho tinan kotuk. Diferente, uluk hetan diak liu”.